دروازه ای به سمت ایران باستان ; ابیانه ( 4 )
معبد هینزادر جنوب شرقی روستا بعد از طی مختصر مسیر کوهستانی منطقه ای به نام هینزا وجود دارد . در منتهی الیه جنوبی این منطقه تنگ باریکی است که از پیش آمدگی کوه های اطراف و در دل کوه های آن شکل گرفته است . در دل صخره ی جنوبی تو رفتگی اتاق مانندی است که در جلوی آن پنجره چوبی نصب و ساختمان زیارتگاهی بنا گردیده است . به دلیل شکل معبد گونه هینزا و قرار داشتن آن در کنار جوی آب ، هینزار را معبد ناهید یا معبد آناهیتا می دانند . همچنین هینزا مشهور به گذرگاه بی بی زبیده خاتون از فرزندان امام موسی کاظم (ع) می باشد . بدین ترتیب هینزا در دوره ی اسلامی نیز مکان مقدسی بوده است .
قلعه ها
همان گونه که بیان گردید ابیانه شامل 3 محله پایین ده ، یسمون ( قلعه مشرف بر این محله پَلَ هُموِنه نام دارد .) و پَل می باشد که هریک از این 3 محله یک قلعه استحفاظی مشرف بر آن محله داشته اند . اکنون از قلعه پایین ده مخروباتی باقی مانده و قلعه های پل همونه و پشل از ظاهر سالم تری برخوردار می باشد . به علاوه بر قلعه های موجود 2 قلعه قدیمی مخروبه دیگر نیز در اطراف روستا وجود دارد که یکی از آن ها در حدود 15 کیلومتری شمال غرب ابیانه در محلی به نام گهه بالا می باشد . ماکسیم سیرو درباره این منطقه می گوید : (... مزرعه و خرابه های روی تپه اثر یک دهکده زرتشتی نشین و یک کاخ مغولی است که بر روستا مشرف بوده است . ... ) قلعه مخروبه دیگر در قسمت شرقی ابیانه به نام قلعه دِزآتون می باشد که همان گونه که در تاریخچه روستا بیان شد تاریخ آن به انحطاط تمدن سیلک کاشان برمی گردد که تحقیق و کاوش بیشتر بر روی این قلعه مخروبه تپه مانند ضروری است . 
سایر بناها و سازمان های عمومی
دو حمام با سبک معماری ویژه که یکی در قسمت پایین ده و دیگری در محله یسمون قرار دارد . پنج باب آب انبار ، دروازه بالا و دروازه پایین که حدود ابتدا و انتهای روستا در گذشته بوده اند و هم اکنون آثاری از آن ها باقی مانده است . اماکن مشترک نظیر نانواخانه ها ، مدرسه ابتدایی که متعلق به سال 1326هجری شمسی می باشد . سه عدد آسیاب آبی که در قسمت غربی روستا قرار داشته و هم اکنون یکی از آن ها رونق دارد .
هتل ابیانه ، چند فروشگاه ، ساندویچی و کافی شاپ هارپاک ، بانک صادرات ، مخابرات ، بهداری ، پایگاه میراث فرهنگی ، شورای اسلامی ، دهیاری و انجمن خانه مردم ابیانه که در سال های اخیر با همت جمعی از اهالی تاسیس گردیده است .
منابع و مراجع :
جغرافیای ابیانه ، علی اکبر ارشدی ابیانه .
ابیانه و فرهنگ مردم آن ، زین العابدین خوانساری ابیانه .
از ارسطو تا تاریخ ، مهرداد بهار.
مالک و زارع در ایران ، سمتیون ترجمه منوچهر امیری.
راهنمای گردشگری ابیانه ، مقداد ارشدی ابیانه .
پایگاه میراث فرهنگی .
راهنمای مستند گردشگری ابیانه ، مقداد ارشدی ابیانه .
پایان .
